Anatomia (nie)ściągalności VAT i akcyzy w Polsce

W 2013 r do polskiego fiskusa nie trafiło 42 mld złotych z tytułu VAT, jak wynika z raportu CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych dla Komisji Europejskiej. Szara strefa, zaniżanie wartości dodanej, bankructwa, karuzele finansowe, czy wykorzystywanie nieścisłości w prawie podatkowym – to najważniejsze przyczyny tego stanu rzeczy, jak tłumaczył Grzegorz Poniatowski, ekonomista CASE podczas seminarium „Anatomia (nie)ściągalności VAT i akcyzy w Polsce”. W trakcie wydarzenia dyskutowano też kwestię podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych, którego gwałtowny wzrost może wpłynąć na spadek dochodów do polskiego budżetu.

Grzegorz Poniatowski przedstawił wyniki najnowszego badania CASE o luce w VAT, obejmującego rok 2013. CASE uczestniczy w projekcie liczenia „luki” w VAT od 2011 r., mierząc dane dla 26 krajów UE za okres od 2000 r. Poniatowski odsłonił tajniki metodologii liczenia nieściągalności VAT, czyli różnicy pomiędzy teoretycznymi zobowiązaniami a rzeczywistymi dochodami z tytułu VAT.

Z racji złożoności systemów podatkowych bazą do liczenia podatku jest nie tylko konsumpcja finalna gospodarstw domowych, lecz także konsumpcja rządowa, sektora niekomercyjnego, konsumpcja pośrednia, oraz inwestycje i korekty.

Jak zdradził ekspert CASE, największą trudnością w zbieraniu danych jest uwzględnienie specyfiki różnych systemów podatkowych, jak np. rozliczanie rolników ryczałtowych w Polsce i specjalne traktowanie terytoriów niezależnych w Hiszpanii.

Wyniki dotyczące luki w VAT dla krajów europejskich od kilku lat niewiele się zmieniają – w peletonie niezmiennie pozostają Finlandia, Holandia, Szwecja i Luxemburg, z luką w VAT poniżej 5 proc. Polskie rezultaty niestety pogarszają się – luka w VAT za 2013 r. wyniosła aż 26 proc. i rosła od 2010 r.

Badanie CASE obejmuje też tzw. policy gap, czyli różnicę między tzw. idealnym VAT, czyli takim, w którym by obowiązywała jedna stawka podstawowa na wszystkie produkty, a rzeczywistymi zobowiązaniami. W Polsce, udział dochodów w tzw. idealnym VAT (w sytuacji pełnej egzekwowalności VAT i jednej podstawowej stawki) realnie mógłby zwiększyć się o 21,7 punktów procentowych.

Pytania publiczności dotyczyły przede wszystkim metod zaradczych i skali różnych zjawisk związanych z nieściągalnością. Słuchacze zastanawiali się też, czy Komisja Europejska wypracowuje rekomendacje dla wszystkich krajów.

W opinii ekspertów CASE nie ma jednej recepty na lukę w VAT. Mechanizmy, które sprawdzały się jednych krajach (np. odwrócony VAT na wybrane produkty), nie działały w innych. Dobrym kierunkiem wydaje się upraszczanie systemu przypisywania stawek do różnych produktów oraz polityka informacyjno-edukacyjna.

W drugiej części seminarium Bartosz Radzikowski mówił o podatku akcyzowym od wyrobów tytoniowych. Udział dochodów z tytułu tego podatku w polskim budżecie wynosi ok 6,5 proc. rocznie. Jednocześnie, Polska w 2014 r. – na cztery lata przed planowanym terminem – wdrożyła zalecenia Komisji Europejskiej odnośnie podwyżki akcyzy. Jak wynika z analizy CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, dalszy wzrost obciążeń może spowodować spadek dochodów państwa i wpłynąć na niekontrolowany rozrost szarej strefy.

 CASE przeprowadziło badanie wpływu polityki podatkowej na dochody budżetowe, posługując się autorskimi szacunkami tzw. krzywej Laffera. Wynika z nich, że w segmencie papierosów tanich, Polska osiągnęła już punkt krytyczny na krzywej. Co więcej, segmenty premium i średnich cen również zbliżają się do swoich „punktów przegięcia”, co potwierdzają dane. W 2014 r. wpływy z akcyzy na wyr. tytoniowe wyniosły 17,9 mld zł (1,3 mld mniej niż planowano) – był to spadek ok. 300 mln zł r/r . Z pewnością przyczynił się do tego rozrost szarej strefy (konsumenci nie tyle rzucają palenie w związku z rosnącymi cenami, co wybierają produkty nielegalne). Można więc przypuszczać, że efekt krzywej Laffera występuje w Polsce.

Radzikowski pokazał też dwa odmienne podejścia do polityki akcyzowej – niemieckie i greckie. W przypadku Niemiec,  po serii drastycznych podwyżek kwotowego podatku akcyzowego od 2011 r. rząd wprowadzili 5-letni plan przewidujący stałe, stopniowe podwyżki akcyzy. W efekcie dochody budżetowe ustabilizowały się, a liczba przemycanych papierosów spada. Z kolei, Grecja jest przykładem kraju idącego w przeciwnym kierunku do obecnej europejskiej tendencji przewidywalnej i stabilnej polityki fiskalnej. W obliczu problemów budżetowych grecki rząd wprowadzał szereg nagłych podwyżek akcyzy i w efekcie dochody budżetowe zaczęły spadać, zgodnie z krzywą Laffera.

Ponadto szacuje się, że liczba nielegalnych papierosów dostępnych na greckim rynku gwałtownie wzrosła, z ok. 2,2 proc. w 2008 r. do ok. 17,8 proc. w 2013 r (KPMG, 2014).

Uczestnicy spotkania dopytywali o konstrukcję i przyjęte przy budowie modelu krzywej Laffera założenia – taki sposób liczenia jest bowiem unikatowy.