177. seminarium mBank-CASE: Sprawiedliwa transformacja energetyczna z perspektywy miast i regionów – doświadczenia Polski i innych państw Unii Europejskiej
W drugim kwartale 2023 r. zorganizowane zostało 177. seminarium mBank–CASE pt. „Sprawiedliwa transformacja energetyczna z perspektywy miast i regionów – doświadczenia Polski i innych państw Unii Europejskiej” (w formule online).
Podczas seminarium, które odbyło się 22 czerwca br., kontynuowano temat transformacji energetycznej w Polsce, podejmowany już wcześniej na spotkaniach organizowanych w ramach cyklu seminariów mBank–CASE. W ostatnich latach przybrał on na znaczeniu w związku z postępującymi zmianami klimatycznymi oraz militarną agresją Rosji na Ukrainę. We wprowadzeniu do spotkania dr Ewa Balcerowicz, kierująca cyklem seminariów mBank–CASE, przypomniała uwagę Macieja Stańczuka i Roberta Kuraszkiewicza, wygłoszoną podczas 174. seminarium mBank–CASE, że konieczna dla utrzymania i wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki transformacja może przebiegać sprawnie tylko przy współpracy wszystkich sił politycznych na różnych szczeblach. 177. seminarium mBank-CASE koncentrowało się na przemianach dokonujących się lokalnie w regionach gospodarczo uzależnionych od wydobycia węgla brunatnego i kamiennego.
Autorką głównego wystąpienia była Agnieszka Kulesa, wiceprezeska zarządu CASE, która koordynowała międzynarodowe badanie na temat transformacji energetycznej trzech regionów: Łużyc (Niemcy), Górnej Nitry (Słowacja) i Wielkopolski, zrealizowane na zlecenie Europejskiego Komitetu Społeczno-Ekonomicznego. Przedstawiła charakterystykę trzech regionów, które łączy historyczna zależność od węgla brunatnego oraz konieczność odejścia od jego wydobycia. Opisała stosowane instrumenty, czynniki i podejścia oraz przedstawiła wnioski co do ich skuteczności, jak również rekomendacje w zakresie współpracy i projektowania polityk społecznych.
Najbardziej doświadczonym w zakresie transformacji regionem są Łużyce, gdzie pierwsze zmiany strukturalne sięgają lat 50. XX wieku. Potrzeba transformacji wynikała ze spadku konkurencyjności lokalnego przemysłu, deindustrializacji regionu, a w konsekwencji dużego spadku zatrudnienia. Równocześnie silne przywiązanie pracowników do zawodu górnika utrudniało przebranżowienie. Podjęto aktywne działania – pozytywnie oceniane było zaangażowanie agencji pracy oraz komisji węglowej, złożonej z przedstawicieli różnych grup interesariuszy, która ma zapewniać współpracę na wszystkich szczeblach. Z jej inicjatywy planowana jest rozbudowa łużyckiej infrastruktury przemysłowej, która zapewniłaby nowe, wysokojakościowe miejsca pracy. W transformację zaangażowany jest niemiecki rząd centralny, który przeznaczył na ten cel 17 mld euro. Niestety jednak, dostęp do tych środków jest blokowany przez wieloetapowe i długotrwałe procesy zatwierdzania projektów.
Nieco inaczej przedstawia się sytuacja w Górnej Nitrze, która jest stosunkowo niewielkim regionem, mającym duże znaczenie dla gospodarki lokalnej, ale ograniczone dla gospodarki krajowej. Również w tym regionie transformacja trwa już od dłuższego czasu. Odejście od wydobycia węgla zostało zaplanowane na lata 2017–2023, a ostateczne zamknięcie działających kopalni i elektrowni ma nastąpić z końcem 2023 roku. W przygotowaniu do przejścia na zasilanie gazem ziemnym i OZE zaprzestano dofinansowywania sektora węglowego oraz opracowano strategiczny plan transformacji i projekty rozwojowe, do których przygotowania zaproszono także małe i średnie przedsiębiorstwa. Zorganizowano spotkania władz centralnych z lokalnymi podmiotami, takimi jak związki zawodowe, służące osiągnięciu porozumienia co do kształtu transformacji. Aby zapobiec społecznym skutkom ubocznym zwolnień, wprowadzono dodatkowe zabezpieczenia, takie jak możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę dla górników oraz rekompensaty. W przypadku Górnej Nitry znacząca część finansowania tych programów pochodzi z unijnego Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji.
Ciekawym przypadkiem jest Wielkopolska – choć jest jednym z lepiej gospodarczo rozwiniętych regionów Polski, to subregion Wielkopolski Wschodniej notuje najwyższe w Polsce wskaźniki bierności zawodowej, emigracji, depopulacji, starzenia się społeczeństwa oraz najniższe wskaźniki wynagrodzenia. Dla położonego tam Konińskiego Zagłębia Węgla Brunatnego sąsiedztwo lepiej rozwiniętych obszarów może być wsparciem, ale też zagrożeniem, powodując dalszy odpływ ludności, a w efekcie zapaść regionu. W Wielkopolsce polityka transformacji była opracowywana przy bliskiej współpracy partnerów społecznych, ale jej znaczne przyspieszenie, związane z wojną w Ukrainie i nieopłacalnością wydobycia, doprowadziło do załamania się wcześniej wypracowanego społecznego porozumienia. Chociaż część działań wspierających transformację Konińskiego Zagłębia przejął Zespół Elektrowni „Pątnin – Adamów – Konin”, brakowało systematycznego planu działań, a w efekcie pracownicy zostali pozostawieni samym sobie. Podobnie jak w Łużycach, przywiązanie do etosu górnika utrudnia im pogodzenie się z koniecznością transformacji. W pierwszej kolejności potrzebne jest więc wsparcie w zwiększaniu świadomości na temat zielonej energii i uczestnictwa w rynku pracy; potem mogłyby zostać efektywnie przeprowadzone działania służące przekwalifikowaniu.
Podsumowując, we wszystkich regionach widać duże zapotrzebowanie na współpracę między szczeblem centralnym a regionalnym i lokalnym. Ważne jest uwzględnianie specyfiki regionu, jego relacji z sąsiednimi regionami, a także lokalnej sytuacji demograficznej. Sprawiedliwa transformacja wymaga zadbania o pracowników kopalń poprzez organizację szkoleń i wspieranie przekwalifikowania. Dla skuteczności działań konieczne jest także rozwijanie kwalifikacji i wzmocnienie kadrowe odpowiedzialnego za nie szczebla administracyjnego.
W komentarzu eksperckim do prezentacji dr Aleksandra Gawlikowska-Fyk, dyrektorka Programu Elektroenergetyki w Forum Energii, zwróciła uwagę na wieloaspektowość transformacji i jej długotrwałe skutki – elementy wspólne dla przebiegu procesu we wszystkich krajach. Różnice występują w sposobie projektowania zmian. W Polsce, w przeciwieństwie do Niemiec, brakuje centralnego zarządzania, które wspomogłoby planowanie ogólnokrajowej transformacji. Tymczasem zaangażowanie władz centralnych potrzebne jest na wszystkich jej etapach – podczas planowania, ale także podczas wdrażania rozwiązań. Dr Gawlikowska-Fyk zauważyła również, że ze względu na skalę polskiego przemysłu wydobywczego, stworzenie dla byłych górników nowych, atrakcyjnych miejsc pracy jest bardzo trudne i wymaga kompleksowego podejścia, nastawionego na dywersyfikację. Co więcej, w regionach węgla brunatnego, które zajmują się jednocześnie wydobyciem węgla i przetwarzaniem go na energię elektryczną, konieczne zmiany będą gwałtowne i kosztowne, a część regionów nie rozpoczęła jeszcze transformacji.
Do wygłoszenia komentarzy zaproszeni zostali przedstawiciele dwóch polskich miast i regionów przechodzących transformację energetyczną: Piotr Korytkowski, prezydent Konina i Andrzej Kosiór, kierownik Biura Zarządzania Strategicznego, Nadzoru Właścicielskiego, Funduszy Europejskich i Rozwoju Gospodarczego w Wałbrzychu. Oba miasta ambitnie podeszły do transformacji, stawiając sobie za cel osiągnięcie neutralności klimatycznej szybciej, niż zakłada harmonogram UE. Dla realizacji tego celu mają być wykorzystane fundusze europejskie, chociaż dostęp do nich i zakres pomocy obaj przedstawiciele miast uznali za niewystarczający. Podkreślali wysoki poziom zaangażowania i inicjatyw lokalnych samorządów i mieszkańców, którzy byli aktywnie włączani w projektowanie polityki transformacyjnej. Wśród jej ważnych elementów wymieniono przejście na paliwa wodorowe, a w przypadku Konina także planowaną budowę elektrowni jądrowej.
Różnice między regionami pojawiły się natomiast w sposobie planowania tansformacji. Prezydent Korytkowski zaznaczył, że brak centralnego wsparcia ze strony państwa uniemożliwia skuteczne realizowanie powziętych postanowień. Z kolei reprezentant Wałbrzycha stwierdził, że problem stanowi skoncentrowanie zarządzania transformacją na poziomie administracji województwa, co utrudnia realizowanie lokalnych postulatów. Wyraźnie widać, że postulat lepszej organizacji współpracy w procesach transformacji energetycznej pomiędzy wszystkimi partnerami, ze współudziałem władz centralnych, regionalnych i lokalnych, jest silnie obecny w regionach uzależnionych gospodarczo od eksploatacji złóż węgla, a jego realizacja – niezbędna do skutecznego prowadzenia działań.
Zarówno wyniki badania przedstawione w raporcie, jak i opinie ekspertki oraz doświadczenia reprezentantów Konina i Wałbrzycha wskazują na ogromną wagę zachodzących procesów transformacyjnych i ich realny wpływ na życie lokalnych mieszkańców, ale także bezpieczeństwo energetyczne Polski. Proces transformacji jest nieunikniony i będzie miał długofalowe skutki. Z tego względu szczególnie ważne jest dobre zaplanowanie przemian i skuteczna realizacja powziętych postanowień. Sprawiedliwa transformacja jest możliwa ale jedynie przy współpracy pomiędzy władzami centralnymi, regionalnymi i lokalnymi oraz partnerami społecznymi.
Zgodnie z informacją uzyskaną od portalu Bankier.pl, wydarzenie na żywo śledziło 65 osób, a 73 obejrzały retransmisję, natomiast na Bankier.tv – odpowiednio 68 oraz 145 osób (stan na 19.07.2023). Link do retransmisji seminarium:
Opracowanie notatki: Jagoda Szmytkowska
